Đại tá - nhà văn Phùng Văn Khai luôn khiến tôi ngạc nhiên và thán phục không chỉ vì sức làm việc, sáng tạo như núi lửa phun trào, tài viết văn chương đa dạng nhiều thể loại mà cả về sự hiểu biết, niềm say mê lịch sử dân tộc thiết tha của anh.

Ngoài truyện ngắn, bút ký, khảo cứu lịch sử, danh nhân văn hóa, nghiên cứu phê bình, thơ ca... Chỉ trong vòng chục năm, anh cho ra đời 7 bộ tiểu thuyết lịch sử tràn đầy hào khí:Phùng Vương (NXB Hội Nhà văn, 2015; tái bản 2019, 2020); Ngô Vương (NXB Văn học, 2018; NXB Hội Nhà văn, tái bản 2020); bộ tiểu thuyết lịch sử Vương triều Tiền Lý (Nam Đế Vạn Xuân; Triệu Vương phục quốc; Lý Đào Lang Vương; Lý Phật Tử định quốc); bộ tiểu thuyết lịch sử Trưng Nữ Vương (2 tập) (NXB Văn học, 2023).

Mới tầm tuổi “tri thiên mệnh”, dù công tác quản lý bận rộn ở một tạp chí lớn (Phó Tổng Biên tập Tạp chí Văn nghệ Quân đội), anh đã phát hành tới gần ba mươi đầu sách, giành nhiều Giải thưởng văn chương. Thực dễ mấy ai làm được!

Cuốn sách "Danh tướng triều Trần trong ba lần đại thắng Nguyên - Mông"

Đầu năm 2025, vừa mới ra mắt tập thơ viết về danh nhân và chân dung bạn bè văn nghệ sĩ hết sức thú vị, anh lại xuất bản tiếp một cuốn sách tư liệu lịch sử quý - Danh tướng triều Trần trong ba lần đại thắng Nguyên - Mông dày trên 300 trang, hướng tới kỷ niệm 800 năm triều Trần (1226- 2026).

1. Triều Trần hiển hách, với hào khí Đông A ngất trời, với chiến công vang dội cả lịch sử nhân loại - ba lần đại thắng Nguyên Mông, một lần nữa lại được tái hiện trong những trang sách chan chứa niềm tự hào về lịch sử dân tộc. Nhà văn Phùng Văn Khai đã chọn tám danh tướng nổi bật nhất trong 30 năm kháng chiến chống giặc Thát để tái hiện lịch sử. Đó là:

- Thống quốc Thái sư Trần Thủ Độ - Người anh hùng vị quốc, vị dân
- Trần Quốc Tuấn - Vị thánh tướng hiền minh
- Phạm Ngũ Lão - Danh tướng xuất thân từ nông dân
- Chiêu Văn Vương Trần Nhật Duật - Danh tướng độc đáo triều Trần
- Danh tướng Trần Khánh Dư
- Trần Quang Khải - Vị tướng kiệt xuất trên mặt trận ngoại giao
- Lê Phụ Trần - Viên dũng tướng vương triều Trần
- Hoài Văn Hầu Trần Quốc Toản - Danh tướng thiếu niên phá cường địch, báo hoàng ân.

Chân dung các danh tướng được vẽ lên bằng ngôn từ đẹp đẽ, giọng văn hào sảng, gắn với những trận đánh hào hùng đã đi vào sử sách, những cuộc lui binh chiến lược để bảo toàn lực lượng khi thế giặc mạnh, nghệ thuật dùng người, dùng binh của các tướng tài (đặc biệt của Hưng Đạo Đại Vương Trần Quốc Tuấn), rồi chiến lược, chiến thuật quân sự độc đáo, biến hóa, sáng tạo của các bậc danh tướng buộc quân giặc hùng hậu bị cuốn theo, mất thế chủ động, rơi vào tình trạng lơ lửng rồi bị tiêu hao và tiêu diệt...

Những trang viết về chiến công của các danh tướng trong cuộc chiến chống NguyênMônglần hai (1258) và lần ba (1287-1288), về Hưng Đạo Vương Trần Quốc Tuấn như một bản tráng ca chứa chan tự hào về lịch sử dân tộc. Có cảm giác như nhà văn đắm mình trong không khí lịch sử xa xưa ấy, tường thuật lại một cách sống động với những lời bình xác đáng, có những lúc như không kiềm chế được cảm xúc, cuồn cuộn cuốn độc giả vào thời không mãnh liệt của cuộc kháng chiến chống Nguyên Mông nửa cuối thế kỷ 13.

Là một nhà văn quân đội say mê lịch sử, kiến văn sâu sắc nên dễ hiểu vì sao anh kể về các trận đánh lừng danh: Hàm Tử, Tây Kết, Chương Dương, Vân Đồn, Vạn Kiếp, Bạch Đằng Giang...mà Trần Quốc Tuấn và các danh tướng mỗi người một vị trí chỉ huy, điều hành, xung trận... với sự hấp dẫn, am hiểu tường tận nghệ thuật quân sự và khả năng tổng hợp, phân tích, đánh giá xác đáng. Những trang viết về trận Bạch Đằng tiêu diệt hải thuyền Ô Mã Nhi, Phàn Tiếp đẹp hào hùng, đầy cảm khái như trong tiểu thuyết.

Tinh thần yêu nước, thương dân, phẩm chất đạo đức, bản lĩnh chính trị, tài năng của mỗi bậc danh tướng cũng được bộc lộ rõ nhất trong những tình huống đối mặt khó khăn trên trận tiền, gánh giữ những trọng trách triều đình giao phó.

Đọc sách, chúng ta thấy rõ một Thống quốc Thái sư Trần Thủ Độ (1194-1264) quyền mưu ngang trời, vững như bàn thạch: “Đầu thần chưa rơi xuống đất, xin bệ hạ đừng lo”; Một Hưng Đạo Đại Vương Trần Quốc Tuấn (1228-1300) - Thánh nhân mà dân chúng muôn đời tôn vinh, tài năng thượng thừa, bậc danh tướng tầm nhân loại, với phương châm dùng binh, trị quốc: “Tướng sĩ một lòng phụ tử”, luôn lấy “khoan thư sức dân để làm kế sâu gốc, bền rễ. Đó là thượng sách giữ nước”; Một Phạm Ngũ Lão (1255-1320) chí lớn, văn võ toàn tài, nghĩa dũng, mưu lược, xuất thân từ trong dân, yêu lính như con, đồng cam cộng khổ, trận chiến nào cũng tiên phong “đầu sóng ngọn gió”, coi của cải là vật ngoài thân... Một Chiêu Văn Vương Trần Nhật Duật - Đức Ông Hoàng Sáu (1255-1330) cũng văn võ toàn tài, bậc kiệt xuất trong nghệ thuật thu phục nhân tâm, đánh thủy, đánh bộ đều giỏi, dụng binh như thần dù ở miền ngược hay miền xuôi, an nhiên trong mọi hoàn cảnh. Ngài có trên năm mươi năm làm tướng, làm “lương đống” của bốn đời vua, là tấm gương ngời sáng về đánh giặc và trị quốc.

Đọc sách, chúng ta cũng không thể quên danh tướng như Trần Khánh Dư (1240-1340) một người trí dũng, say mê sách vở, giỏi binh thư, thường bất ngờ đánh úp quân địch, chuyển bại thành thắng trong trận đánh then chốt Vân Đồn nổi tiếng, tiêu diệt đoàn thuyền lương của Trương Văn Hổ, tiệt nguồn lương thảo của giặc; Một Thượng tướng Thái sư Trần Quang Khải (1241-1294) tài hoa đức độ, không chỉ giỏi đánh giặc mà còn là vị tướng kiệt xuất trên mặt trận ngoại giao, khôn khéo, chủ động trên các mặt trận, luôn sát cánh cùng Hưng Đạo Vương Trần Quốc Tuấn làm trụ cột của Vương triều; Một danh tướng Lê Phụ Trần (?-?) “dũng khí hơn người”, có công lớn trong cuộc kháng chiến chống quân Nguyên Mông lần thứ nhất, có tài năng bang giao, là Đại tướng viễn chinh mang quân giúp Chiêm Thành chống giặc Nguyên Mông, là thầy dạy của Thái tử Trần Khâm (vua Trần Nhân Tông sau này).

Chúng ta cũng không thể quên hình ảnh một danh tướng anh hùng thiếu niên Hoài Văn Hầu Trần Quốc Toản(1267-1285) với lá cờ thêu sáu chữ vàng “Phá cường địch, báo hoàng ân”, luôn dẫn đầu đội quân cảm tử tung hoành ngang dọc, lập chiến công trong các trận chiến vang dội Chương Dương, Tây Kết, Hàm Tử, truy kích quân Thoát Hoan trên sông Như Nguyệt và hy sinh anh dũng trong trận chiến này, để lại một tấm gương sáng về tuổi trẻ giữ nước cho muôn đời.

Tất cả các bậc danh tướng ấy đều văn võ toàn tài, hết lòng vì nước vì dân, vì sơn hà xã tắc. Các ngài là đại diện tiêu biểu cho một giai đoạn lịch sử chống giặc ngoại xâm vẻ vang của dân tộc, thời có biết bao anh hùng hữu danh và vô danh quên mình vì quê hương, đất nước.

Các đại biểu khách mời tại Hội thảo sách "Danh tướng triều Trần trong ba lần đại thắng Nguyên - Mông"

2. Đọc Danh tướng triều Trần trong ba lần đại thắng Nguyên - Mông, bạn đọc sẽ biết thêm những thông tin thú vị về các danh nhân lịch sử tưởng chừng đã quen thuộc. Nhà văn Phùng Văn Khai mở rộng thêm trường kiến thức qua những tư liệu lịch sử mà anh có như: những thu lượm sau những chuyến đi điền dã di tích lịch sử - văn hóađịa phương, các ghi chép chính sử và truyền thuyết dân gian, những bản dịch thơ, chiếu, biểu đương thời, những trao đổi, bàn luận giữa tác giả và các nhà nghiên cứu, nhà văn, nhà báo... Độc giả có thêm cơ hội để đọc, để biết, tham khảo và suy ngẫm, tìm cho mình một góc nhìn đánh giá khách quan phù hợp nhất về các danh nhân lịch sử.

Dù các danh tướng được sống trong một triều đại lớn võ công hiển hách, văn hiến rực rỡ, vừa sinh Phật, vừa sinh Thánh, nhưng họ cũng là những con người xương thịt với đủ những hỷ nộ ái ố của cuộc đời. Có nhân vật còn được chính sử đánh giá trên cả hai phương diện tốt - xấu, công và tội như Thái sư Trần Thủ Độ, mãnh tướng Trần Khánh Dư. Tầm nhìn từ thế kỷ 21 về thế kỷ 13 nên như thế nào? Nhà văn Phùng Văn Khai đã cung cấp thêm cho độc giả các góc nhìn của các nhà nghiên cứu về vấn đề này.

Người đọc cũng thấy thú vị khi được biết thêm những chi tiết thông tin liên quan đến nhân vật ít khi được nhắc đến, thấy loé lên những câu hỏi chợt tới khi đọc. Ví như tại sao lại có thuyết “ngụy thư”về xuất thân của Trần Thủ Độ, rằng ngài là con một phò mã lấy công chúa nhà Lý, đi sứ Mông Cổ và sinh ra tại Mông Cổ? Thời Trần lúc này có cái gọi là hoạt động tình báo không? Vì sao Trần Quốc Tuấn phải giáng con gái là quận chúa Anh Nguyên xuống làm con gái nuôi để gả cho Phạm Ngũ Lão? Số phận của những nàng công chúa hy sinh cho chính trị thời ấy như công chúa An Tư bị gả cho Thoát Hoan và sau này là công chúa Huyền Trân gả cho Chế Mân?

Cũng rất thú vị khi được biết thời Trần có một người phụ nữ được cả chính sử và huyền sử nhắc đến, mặc dù các sử gia phong kiến hiếm khi ghi chép về đàn bà. Đó là quận chúa Anh Nguyên, con gái yêu của Hưng Đạo Vương, phu nhân của Thượng tướng quân Phạm Ngũ Lão. Bà được đánh giá cao về võ công, trên cả chồng mình hai bậc: bà đứng thứ 15 trong khi Phạm Ngũ Lão đứng thứ 17. Bà được phân công huấn luyện võ thuật cho các cung phi, cung nga trong các cuộc kháng chiến chống quân Nguyên Mông, luôn sát cánh với phu quân trên chiến trường. Bà từng tham dự các trận đánh ác liệt tại Nội Bàng, Chương Dương, sau này lại theo sát phu quân trong các cuộc chinh phạt Ai Lao, Chiêm Thành, đưa ra nhiều ý kiến thiết thực giúp chồng. Một người phụ nữ đặc biệt như thế nào mà trong Bộ sử Nguyên Mông, Thát Cáo Lục từng chép: “Vợ tướng họ Phạm là con gái của Hưng Đạo Vương, tước phong là Thủy Tiên công chúa. Thủy Tiên dáng người thanh thoát, mặt đẹp, nói thông thạo tiếng Mông Cổ, tiếng Hán. Khi lâm trận, đối đáp với tướng Mông Cổ bằng ngôn từ nhẹ nhàng, nhưng khi giao tranh thì dũng mãnh phi thường. Nhiều tướng Mông Cổ không đề phòng, bị giết. Tướng Nguyễn Linh Nhan bị Thủy Tiên bắt sống...”Có lẽ đây cũng là một nữ tướng lừng danh, con cháu Bà Trưng, Bà Triệu, xứng đáng được các nhà viết sử lưu danh và các văn nghệ sĩ đưa vào hình tượng nghệ thuật để muôn đời con cháu noi theo.

Đọc sách, chúng ta cũng được thưởng thức những lời hịch, vần thơ hào sảng của Trần Quốc Tuấn, Phạm Ngũ Lão, Trần Quang Khải (Các bài thơ của Thượng tướng Trần Quang Khải được nhà văn Phùng Văn Khai dịch khá hay); được đọc những thơ văn, câu đối về Chiêu Văn Vương Trần Nhật Duật thể hiện lòng dân rất mực tôn kính ông.

Qua cuốn sách này, độc giả cũng được biết thêm Trần Nhật Duật ngoài tài cầm quân, thu phục lòng người (chuyện thu phục Trịnh Giác Mật, Chúa đạo Đà Giang và cư dân sách động miền Tây Bắc, thu phục đội quân Tống của tướng Triệu Trung cùng chiến đấu dưới lá cờ chính nghĩa, chống kẻ thù chung), ông còn là một nhà văn hóa thấu hiểu phong tục, ngôn ngữ nhiều dân tộc, và là nhà văn, nhà soạn nhạc nữa, điều ít được nhắc đến.

Chúng ta cũng ngạc nhiên khi biết thêm về danh tướng Trần Khánh Dư lắm tài, nhiều tật, từng là người viết lời tựa cho cuốn Vạn Kiếp tông bí truyền thư của Hưng Đạo Vương Trần Quốc Tuấn. Ông cũng từng bị đánh phạt tội nặng (do thông dâm với công chúa Thiên Thụy, vợ Hưng Vũ Vương Trần Quốc Nghiễn - con Hưng Đạo Vương), từng trắng tay phải đi bán than kiếm sống. Ông cũng là người ưa buôn bán và thích mở mang, khai khẩn, lập ấp.

Nhân dân mãi nhớ về ông, lập đền ghi tạc công đức. Người dân xã đảo Quan Lạn vẫn mở hội hàng năm nhằm kỷ niệm chiến thắng Vân Đồn 1287 của Trần Khánh Dư.

Đọc những tư liệu về danh tướng Lê Phụ Trần, tức Lê Tần, tôi mới biết ông từng là thầy dạy Phật hoàng Trần Nhân Tông thuở còn là Thái tử; mới giật mình biết ông còn là phu quân của công chúa Chiêu Thánh (tức Lý Chiêu Hoàng, vị vua cuối cùng triều Lý) do vua Trần Thái Tông tác hợp. Ông bà sống hạnh phúc cùng nhau 20 năm đến khi bà mất và có hai người con. Thật tiếc, những ghi chép về ông cũng mờ nhoà từ đấy.

Với danh tướng thiếu niên anh hùng Trần Quốc Toản, có lẽ do hy sinh sớm nên những tư liệu về ông quá ít và bài viết về ông mỏng mảnh nhất. Nhưng qua cuộc đối thoại giữa nhà văn Phùng Văn Khai với nhà nghiên cứu Nguyễn Văn Sơn, và hai bạn trẻ Thái Hải Đăng, Nguyễn Bảo Thơ, chúng ta cũng biết thêm những thông tin khác nhau về thân thế, cuộc đời và sự hy sinh, nơi hy sinh của Trần Quốc Toản. Tôi vẫn tin theo cổ thư phổ quát trước nay: ông hẳn là một thân vương trong dòng dõi nhà Trần và chiến đấu hy sinh khi truy kích Thoát Hoan bên dòng Như Nguyệt. Điều khiến tôi thú vị khi được biết cuộc đời sống và chiến đấu ngắn ngủi nhưng vinh quang của vị tướng trẻ luôn gắn bó với Bắc Ninh thuở ấy, một vùng đất rộng lớn bao gồm cả Yên Dũng, Yên Thế, Tây Yên Tử... Đến nay, nhân dân khắp các vùng Sơn Động, Lục Ngạn, Lục Nam, Bắc Giang rồi Lộc Bình, Đình Lập (Lạng Sơn)... vẫn kính cẩn tưởng nhớ, thờ phụng danh tướng thiếu niên anh hùng của dân tộc.

Thật tiếc, với phương châm thâm hiểm đốt sạch, phá sạch nhằm xóa sổ văn hóa Đại Việt của giặc phương Bắc, thế hệ con cháu chúng ta hôm nay không còn mấy tác phẩm, tư liệu lịch sử để hiểu sâu sắc, đủ đầy hơn về lịch sử ông cha. Nhưng với những gì có được như cuốn sách này là hết sức trân quý. Xin chân thành cảm ơn sự nỗ lực, nhiệt huyết của tác giả.

Nhà thơ Bùi Thanh Hà và nhà văn Phùng Văn Khai
tại Hội thảo sách "Danh tướng triều trần trong ba lần đại thắng Nguyên - Mông"

3. Danh tướng triều Trần trong ba lần đại thắng Nguyên - Mông thực sự là một tài liệu lịch sử quý cho những ai yêu thích lịch sử dân tộc, cho những người làm công tác giáo dục, học sinh, sinh viên và lực lượng vũ trang.

Cuốn sách không chỉ giúp độc giả hiểu thêm về danh nhân, lịch sử, văn hóa dân tộc mà còn truyền thêm tình yêu nước, niềm tự hào về truyền thống anh hùng, bất khuất của dân tộc Việt Nam và nhắc mọi thế hệ cháu con kế thừa truyền thống cao đẹp đó, “uống nước nhớ nguồn”.

Cuốn sách cũng nhắc nhở giới sáng tạo văn học nghệ thuật quan tâm hơn nữa đến đề tài lịch sử, có thêm nhiều tác phẩm, làm sống dậy những giá trị văn hóa trong đời sống hôm nay, học hỏi các quốc gia văn minh, biến văn hóa thành sức mạnh mềm, góp phần phát triển kinh tế - xã hội.

Với các tiểu thuyết lịch sử được công chúng đánh giá cao, cần chuyển thể thành kịch bản, đầu tư dự án làm phim thành công, biến phim trường sau công chiếu thành sản phẩm du lịch văn hóa, như thực tế nhiều quốc gia đã làm rất tốt.

Những hạn chế về tư liệu trong quá trình phục dựng chân dung danh tướng lịch sử, cũng nhắc chúng ta hôm nay cần ghi chép lại chân xác lịch sử hiện đại cho con cháu mai sau, tránh những bàn cãi, hiểu lầm, suy diễn không đáng có.

Có một điều tương hợp với triều Trần, hai cuộc kháng chiến chống Pháp, chống Mỹ, (hai thực dân, đế quốc lớn của thời đại ở thế kỷ XX) cũng kéo dài 30 năm như cuộc kháng chiến chống Nguyên Mông thế kỷ mười ba. Thời đại Hồ Chí Minh nhân dân cũng tôn vinh Bác là Phật Ngọc, đại tướng Võ Nguyên Giáp như một vị Thánh. “Thời thế tạo anh hùng”, chúng ta cũng có nhiều tướng giỏi, nhiều anh hùng hữu danh và không lưu danh với bao chiến công oanh liệt ghi vào trang sử vàng dân tộc và sự hy sinh vô bờ của hàng triệu người dân. Đó là nguồn đề tài thiêng liêng bất tận để văn học, nghệ thuật khai phá, đòi hỏi tài năng, sự nỗ lực của người sáng tạo. Đó cũng là trách nhiệm nặng nề với mỗi người cầm bút.

Nhà thơ BÙI THANH HÀ