Bố Cái Đại vương Phùng Hưng là nhân vật lịch sử lớn thế kỷ thứ VIII, anh hùng giải phóng dân tộc, ông được sinh ra từ nhân dân, vì nhân dân ông đã phất cờ khởi nghĩa, lãnh đạo nghĩa sĩ chiến đấu chống lại kẻ thù xâm lược nhà Đường và chiến thắng, giành lại độc lập, tự chủ của đất nước.

Vào niên hiệu Đại Lịch (760-779) nhà Đường, nhân lòng căm phẫn của nhân dân, chớp được đúng lúc quân lính ở Tống Bình nổi loạn, Phùng Hưng bằng thực lực của mình đã phát động một cuộc khởi nghĩa lớn chống chính quyền đô hộ. Nắm vững thời cơ, tránh chỗ mạnh, đánh vào chỗ yếu là đặc điểm của cuộc khởi nghĩa này, tỏ rõ tài thao lược của Phùng Hưng.

Tiến sĩ sử học Đinh Công Vỹ đọc Chúc văn tại Lễ Giỗ Bố Cái Đại Vương Phùng Hưng
tại Đường Lâm - Sơn Tây - Hà Nội, ngày 17 tháng 2 năm 2024 (8 tháng Giêng năm Giáp Thìn)

Nhà họ Phùng (tổ tiên của Phùng Hưng) đời đời làm quan lang ở châu Đường Lâm, một hiểm địa có 21 đồi gò, 18 rộc sâu và dòng sông Tích lượn quanh vùng như con hào tự nhiên bao quanh trúc thành mà thuở ấy đây còn là rừng sâu đồi thẳm liền với đồi khoai nương mía vừa giàu vừa mạnh. Cho nên cha Phùng Hưng là cụ Phùng Hạp Khanh, quan lang đạo vùng này có cháu ngoại là Phạm Thị Uyển (con bà Phùng Thị Thảo, cháu gọi Phùng Hưng là cậu ruột) từng lấy vua Mai Hắc Đế và cầm đầu một đạo thủy binh chống Đường, thất thế phải gieo mình xuống sông Tô Lịch tự tiết. Anh em Phùng Hưng, Phùng Hải có sức đánh hổ vật trâu, vác thuyền đá nghìn hộc diễu võ dương oai trước mặt bọn chúng từ lâu mà vẫn giữ được mình đến ngày khởi nghĩa. Nhưng tại sao suốt từ năm 767 đến năm 791, suốt 24 năm chiến đấu, Phùng Hưng mới chiếm được Tống Bình, giải phóng đất nước? Bởi về phía địch: Thành Tống Bình là một trọng điểm rất được nhà Đường chú ý củng cố. Năm 618, nhà Đường vừa cướp ngôi của nhà Tùy thì 3 năm sau vào năm Tân Tỵ (621) đã cho xây thành Tống Bình. Năm Kỷ Mão (679) trụ sở An Nam Đô hộ phủ của nhà Đường chính thức đặt tại Tống Bình. Ngay trong năm Phùng Hưng kéo cờ khởi nghĩa (năm Đinh Mùi 767) đã có việc Trương Bá Nghi - Kinh lược sứ nhà Đường đắp xong thành Tống Bình trao cho Cao Chính Bình phòng thủ. Thành vững lại có quân tinh nhuệ được trang bị đầy đủ đóng giữ, cho nên đánh vào thành Tống Bình không phải dễ. Kế sách của Phùng Hưng không thể không như Lê Lợi, Nguyễn Trãi về sau này (khi đối phó với thành Đông Quan kiên cố của tướng Minh Vương Thông), là phải theo đúng binh pháp: tránh chỗ thực, đánh chỗ hư, tránh chỗ mạnh, đánh vào chỗ yếu. Cùng với tầm mắt tinh tường biết vận dụng thời cơ, biết điểm huyệt, đánh vào những chỗ cần đánh, Phùng Hưng còn biết vận dụng chiến lược đánh lâu dài với 24 năm trường kỳ mà thời hiện đại chúng ta gọi là “trường kỳ kháng chiến” hay “trường kỳ mai phục”, càng đánh càng mạnh, cho đến lúc có thể bao vây phản công đi đến toàn thắng.

Rõ ràng, Phùng Hưng là nhà quân sự có tầm mắt chiến lược sâu sắc, đáng để người sau học tập. Võ công đánh hổ vật trâu của ông mới chỉ là một mặt để làm hấp dẫn, sinh động hơn cái trí tuệ lớn lao đó của bậc đại vương hùng tài thao lược.

Lễ Giỗ Bố Cái Đại Vương Phùng Hưng có sự tham dự của đồng chí Nguyễn Thị Tuyến
- Ủy viên Ban Chấp hành Trung ương Đảng - Phó Bí thư Thường trực Thành ủy Hà Nội

Theo sách Giao châu ký (dẫn ở Việt điện u linh): sau chiến thắng năm 791, Phùng Hưng còn nắm quyền chính trong 7 năm nữa, đến năm 798 mới băng hà tại thành Tống Bình. Rất đáng tiếc là sử sách không để lại một dấu tích nào về những công việc ông đã làm trong 7 năm ấy. Song chúng ta chắc chắn là những công việc đó đều tốt. Bởi nếu chỉ có công cứu nước, chống ngoại xâm mà sau đó lại làm những việc không hay thì từ đấy công tội bù trừ, lịch sử sẽ phán xét, làm sao Phùng Hưng lại có uy đức, có ơn mưa móc thấm sâu vào hậu thế, để hậu thế tôn sùng là con người toàn vẹn tuyệt vời đến như thế? Câu nói của người xưa “cái quan định luận” thật là thấm thía.

Uy đức, ơn huệ và sự tôn sùng của người sau với Phùng Hưng thể hiện qua sự tôn xưng tên gọi, qua hoành phi câu đối, sắc phong, thần phả, những chuyện tâm linh thiêng liêng gắn với ông. Nó cũng thể hiện ở các di tích đền thờ miếu mạo, lăng mộ gắn với các lễ hội dân gian nữa.

Về tôn xưng tên gọi: Vua sau khi mất, các đại thần và hoàng tộc họp lại để đặt miếu hiệu hay hoặc dở tùy theo công đức của ông vua khi sống. Phùng Hưng là hào trưởng lớn, đứng chủ một vùng, ông chưa xưng hoàng đế dù có lúc xưng là “Đô quân” nên sử sách không thấy nói đến miếu hiệu. Nhưng cái tên hiệu mà Phùng An, con Phùng Hưng tôn xưng ông là Bố Cái Đại vương lại trở nên cái tên quen thuộc, tôn kính, đầy tự hào, được tất cả mọi người Việt Nam thừa nhận. Nó không còn chỉ là cái tên riêng của một gia đình hay một dòng họ. Cái tên này phù hợp với truyền thống tốt đẹp có từ xa xưa của người Việt Nam. Theo “Lĩnh nam chích quái”, ở thời Hùng Vương, mỗi khi gặp nguy khó thì dân ta thường dùng tiếng “bố” để cầu người đứng đầu đất nước về giúp. Hẳn thế nên tiếng “bố” là tiếng nói thuở đầu đưa người lãnh đạo vào hàng người cao tuổi thân quen. Nó phù hợp với việc Phùng Hưng từng có lúc xưng làm “Cự lão”. Theo biến đổi ngũ âm v tới b: “Vương” -> vua -> bua -> bố. Những từ cổ xưa như “Hùng Vương”, “Trưng Vương” không xa vời ý ấy. Thời Hùng Vương có nhắc tới các Bố chính, cùng với các lạc hầu, lạc tướng nằm trong hàng ngũ lãnh đạo. Cho nên tiếng “bố” vừa là con gọi bố (như Phùng An gọi Phùng Hưng) nhưng cũng là để chỉ vua chúa, người đứng đầu, người cao tuổi, có uy tín trong làng quê hay trong hàng ngũ lãnh đạo. Bố cái còn chỉ bố mẹ (chữ cái có thể là mẹ). Bố cái cũng để chỉ người bố có khí thế bao trùm cả đời, vị anh hùng cái thế. Chứng tỏ vị đại vương có hùng tài quân sự như trên đã bàn, rất cao quý nhưng lại là người bố gần gũi, dân dã…

Các vị đại biểu trang nghiêm trong Lễ Giỗ

Những tôn xưng tốt đẹp ấy, không hẹn mà nên, phù hợp với hàng loạt câu đối ở những nơi thờ tự Phùng Hưng. Như ở nơi xuất thân tại Đường Lâm ghi: “Sự nghiệp anh hùng truyền vạn thưở. Tôn xưng cha mẹ hợp muôn dân”. Đình Hoàng Cầu thuộc phường Ô Chợ Dừa có câu đối:

“Đất Bắc thạch bi truyền, vạn thuở nghinh vua Bố Cái
 Trời Nam đồng trụ tạc, ngàn thu sự nghiệp đức Đường Lâm”.

Ở Đình Kim Mã có câu đối:
“Thiên dư niên đức trạch nông hàm ngưỡng như phụ mẫu
Thập tam trại nhân yên phồn hội trường thử giang sơn”.

(Nghìn lẻ năm đức trạch dồi dào, kính như cha mẹ
Mười ba trại dân cư đông đúc, mãi còn đó núi sông).

Nghiên cứu các sắc phong thần được vua ban, ta thường thấy các chữ: “Nẫm trứ linh ứng” tức: nhiều lần tỏ rõ sự linh ứng. Thường thì “sinh vi tướng” tất “tử vi thần”. Nhưng nếu sinh vi tướng mà chết không vi thần, không linh thiêng, nhiều lần không tỏ rõ sự linh ứng thì vua (người làm chủ bách thần) cũng không phong. Phùng Hưng là cha mẹ, sống mãi trong lòng con dân, hiển linh trong lòng dân nên được dân yêu kính tưởng tượng ra nhiều hiện tượng linh dị gắn với ông. Các quan lại nghiên cứu bách thần để ghi tự điển làm tài liệu dâng lên để vua phong. Việc vua chúa phong sắc cho Phùng Hưng chính là sự thừa nhận của các chính quyền, các triều đại về sau với công lao, tài đức của ông. Điều này, thể hiện trong những câu chuyện lạ lùng hấp dẫn ở sách “Viện điện u linh” với sự ban phong của các vương triều như sau:

“Khi Phùng Hưng mới chết đã hiển linh, thường hiện hình trong đám dân quê. Nghìn xe vạn ngựa bay trên khoảng ngọn cây nóc nhà. Mọi người nhìn lên thấy rực rỡ như mây kết năm mầu, văng vẳng tiếng đàn tiếng sáo ở trên trời, lại có tiếng hò hét, kiêu hùng sáng rực, tất cả đều thấy được rành rành. Phàm trong thôn ấp có việc sợ hãi, việc vui mừng thì trước đã có bậc dị nhân ban đêm đến bảo cho người hào trưởng biết. Mọi người cho là thần, lập miếu (đền thờ ở làng Cam Lâm, huyện Phúc Thọ, Sơn Tây) ở phía Tây phủ Đô hộ mà thờ cúng, cầu tạnh cầu mưa, không có điều gì là không báo ứng. Phàm có sự hồ nghi về việc trộm cướp, về việc tranh chấp thì sắm lễ vật đến bái yết trước đền, rồi làm lễ minh thệ bèn lập tức thấy họa hoặc phúc bầy rõ ngay. Người đi buôn bán sắm lễ vật cầu được nhiều lãi đều có ứng nghiệm. Mỗi khi vào ngày tạ lễ, người nhiều như núi như biển, bánh xe chật đường. Miếu mạo nguy nga, lửa hương bất tuyệt”.

Các vị đại biểu tham dự Lễ Giỗ

Khi Ngô Tiên chúa Ngô Quyền lập quốc, quân phương bắc vào ăn cướp. Tiên chúa lo lắng, đêm nằm mộng thấy một ông già đầu bạc, mũ áo nghiêm trang, đẹp đẽ, quạt lông, gậy trúc tự xưng họ tên và nói: “Ta đã đem vạn đội thần binh mai phục trước ở chỗ hiểm yếu. Chúa công mau tiến quân chống giặc, tức khắc có âm trợ, không nên lo ngại”. Đến khi đánh ở sông Bạch Đằng đúng là thấy trên không trung có tiếng xe ngựa ầm ầm. Trận ấy quả nhiên thắng lớn. Tiên chúa thấy lạ, xuống chiếu lập đền miếu to hơn quy mô cũ, lại cho cờ quạt, chiêng trống, điệu múa vạn vũ, cỗ cúng thái lao để cảm tạ. Qua nhiều thời thành lễ cổ. Năm Trùng Hưng thứ nhất (1285) hoàng triều sắc phong là “Phục Hựu Đại vương”. Năm Trùng Hưng thứ 4 (1288)” ban thêm hai chữ “Chương Tín”. Năm Hưng Long thứ 20 (1312) lại ban thêm hai chữ “Sùng Nghĩa”… Các đời sau từ Lê đến Nguyễn (kể cả Quang Trung) còn có các đạo sắc phong khác phong cho Phùng Hưng với nhiều thần phả…

Sự tôn kính, uy tín của Phùng Hưng với dân cũng thể hiện trong việc nhân dân (nhất là nhân dân Hà Nội, nơi gắn bó nhiều nhất với ông) lập nên nhiều đền thờ, lăng miếu tôn thờ ông và bảo vệ cho những di tích ấy tồn tại đến ngày nay. Gắn với các lễ hội như các di tích sau:

Đình Nghi Tàm: Ở doi đất sát ven Hồ Tây thuộc thôn Nghi Tàm, xã Quảng An, huyện Từ Liêm (nay thuộc quận Tây Hồ) thờ 5 vị thành hoàng là những tướng tài cùng Phùng Hưng đánh giặc Đường.

Đình Quảng Bá: Ở thôn Quảng Bá (thuộc quận Tây Hồ) thờ 7 vị thần mà trong đó vị được thờ chính là Phùng Hưng. Tương truyền đây là nơi Phùng Hưng đóng đại bản doanh, đây còn giữ được các di tích như: gò cắm cờ, gò con mộc (nơi tập trận), bến trùm (nơi quân lính tắm)…

Đình Triều Khúc ở xã Tân Triều, huyện Thanh Trì là nơi tập trung quân của Phùng Hưng chuẩn bị đánh Tống Bình. Có ngựa, kiếm, tượng Phùng Hưng áo bào long cổn. Hội làng vào ngày 10 tháng Giêng. Ngày 12 tháng Giêng có tục rước tượng thánh và sắc phong thần hay tục chạy cờ diễn lại chiến công của Phùng Hưng.

Ông Phùng Hệ - Ủy viên Thường trực Hội đồng họ Phùng Việt Nam dâng hương tại Lễ Giỗ

Lăng Phùng Hưng ở khoảnh đất thuộc thôn Vạn Phúc, trại Kim Mã trước đây, nay nằm bên trong đường Giảng Võ. Lăng không rõ năm xây, có đề bốn chữ: “Phùng Hưng cổ lăng”. Nghe nói lăng ở đây, nhưng thi hài ông đã đưa về Đường Lâm. Trong trại Kim Mã còn có đình Kim Mã (nơi nuôi ngựa thời Lý -  Trần) thờ Phùng Hưng, có văn bia ghi sự tích Phùng Hưng.

Đền và đình làng Phương Trung (làng Chuông) thờ Phùng Hưng.

Đình Giáp Nhất (còn gọi là đình Lý thôn) dựng ngay đầu thôn Giáp Nhất, phường Nhân Chính, quận Thanh Xuân thờ thành hoàng là Phùng Lương, tướng của Phùng Hưng.

Đình Thổ Khối (thuộc thôn Thổ Khối, xã Cự Khối, huyện Gia Lâm) thờ 6 vị thành hoàng trong đó có Phùng Hưng.

Các Giáo sư, Phó Giáo sư, Tiến sĩ tham dự Lễ Giỗ

Đấy là chưa kể những địa danh khác tại Hà Nội như Thịnh Hào, như huyện Phú Xuyên, Ba Vì, Thường Tín… đã có những bài bia ký, sự tích, thần phả về Phùng Hưng hẳn phải có nơi thờ ông. Ở các tỉnh khác như Bắc Giang, Bắc Ninh, Hưng Yên, Nam Định, Thái Bình, Thanh Hóa, Nghệ An… cũng không ít những tư liệu ấy, hẳn từ lâu rồi, các di tích thờ Phùng Hưng đã dựng nên rải rác ở nhiều nơi, dù cho dâu bể thời gian, sức tàn phá của con người, chiến tranh đã làm biến dạng đi nhiều. Dẫu sao thì ngần ấy tư liệu còn lại vẫn đủ chứng minh rằng: Uy đức, ơn nghĩa của Bố Cái Đại vương đã thấm sâu vào lòng dân, nhất là nhân dân Hà Nội, nơi chứa đựng nhiều và tập trung nhất những di tích, tư liệu về Phùng Hưng. Với những nét đặc sắc ấy, mong sao Hà Nội dựng một tượng đài về Bố Cái Đại Vương Phùng Hưng mới là xứng đáng.

Tiến sĩ sử học ĐINH CÔNG VỸ