Văn chương không chỉ thỏa mãn cái biết, không chỉ tập rượt năng lực rung cảm, mà còn có chức năng cứu rỗi con người. Để tránh mọi tranh cãi không đáng có, tôi muốn nói thêm, chức năng này không phổ cập.

 

Nhà báo Phan Đăng

Mấy ngày hôm nay, câu hỏi này cứ vang lên trong tâm trí tôi một cách ngỡ ngàng. Dĩ nhiên, ở nhà trường phổ thông hơn hai mươi năm về trước, tôi đã phải làm những đề văn như thế, nhưng bây giờ có lẽ tâm trí tôi muốn rà soát lại. Thật ra tôi nhận ra trong khoảng một năm trở lại đây, có rất nhiều vấn đề tưởng là “tất, lẽ, dĩ, ngẫu” luôn được tâm trí tôi mời dậy, rà soạt lại và tái sáng tạo một cách trong sáng, không định kiến.

 

Từ nhiều năm nay, kể cả hồi còn làm báo “bận tưởng chết đi được”, luôn có một thói quen mà không bao giờ tôi từ bỏ, đó là tháng nào cũng phải mua và đọc tất cả các truyện ngắn trên tạp chí Văn nghệ Quân đội. Trong quan điểm thẩm mỹ của riêng tôi (tuyệt đối không dám so sánh với người khác), đây vẫn là ngôi đền văn chương số một Việt Nam đương đại. Những truyện ngắn ở đây luôn được chọn lựa khắt khe, kỹ lưỡng. Các anh biên tập viên sống cùng bản thảo đến từng câu, từng chữ, và thường gợi mở cho tác giả những đề xuất sửa chữa thông minh. Tôi không viết điều này một cách võ đoán, mà viết trên tâm thế của một người đã từng nhiều lần cộng tác với Văn nghệ Quân đội, và thấy rằng những truyện ngắn của mình sau khi được các biên tập viên cao tay của tạp chí này xử lý đều như lột xác. Nhiều năm gắn bó với chữ nghĩa, tôi biết chắc chắn là không phải tòa soạn nào cũng có tiềm năng và nhân lực xứng tầm để làm điều đó. Mỗi truyện ngắn trên tạp chí do vậy đều có một sức gợi rất lớn. Và việc mỗi tháng một lần được chạm vào những văn bản đó, sống với sức gợi mênh mang phát ra từ đó luôn là một sở thích không thể bỏ qua của tôi. Có thể nói, tôi sống với văn học đương đại chủ yếu qua Văn nghệ Quân đội.

 

Khoe một chút thói quen văn chương cá nhân, giờ trở lại với một câu hỏi mà tôi muốn trả lời nó một cách trong sáng nhất: Vật rốt cuộc văn học tồn tại để làm gì?

 

Theo tôi, đầu tiên là để chúng ta biết thêm, thậm chí là có thể bước vào những cuộc đời khác. Mỗi chúng ta đều chỉ có một cuộc đời để sống. Ta biết rõ về cuộc đời ấy. Ta cũng có thể biết rõ về những cuộc đời xung quanh chúng ta: bố mẹ ta, anh chị em ta, bạn bè đồng nghiệp của ta. Có thể với một số lượng người nào đó, biết thể là đủ rồi. Họ không có nhu cầu biết thêm, nên không có nhu cầu bước vào văn học. Không sao cả. Đấy là câu chuyện của họ, chúng ta cần tuyệt đối tôn trọng, không phán xét.

 

Nhưng có một sự thực: Dù chúng ta có quan hệ xã hội bao la đến thế nào chăng nữa thì cái biết trực quan cũng luôn có những giới hạn.Với cái biết trực quan ấy, làm sao ta hiểu được cuộc đời của những người sống cách mình năm mươi năm, một trăm năm, vài trăm năm. Mà ngay cả khi ta có thể lờ mờ biết thì sự rung cảm của ta với cái biết ấy cũng đầy giới hạn. Văn học hóa giải hai giới hạn này. Văn học vừa giúp chúng ta biết, vừa khiến chúng ta, ở những cấp độ khác nhau, phụ thuộc vào từng tính cách khác nhau, rung cảm với cái biết. Ta đang sống trong một thời đại mà việc yêu một ai đó rồi tổ chức đám cưới với một ai đó là chuyện rất bình thường. Làm sao ta biết được rằng khoảng tám mươi năm trước thôi, trong nạn đói 1945 ở Việt Nam, người ta có thể đi nhặt vợ như nhặt một món đồ giữa chợ. Vợ nhặt - một tác phẩm kinh điển của Kim Lân cho ta biết điều đó. Thả mình vào thế giới của Vợ nhặt, biết về một đêm tân hôn được bao bọc bởi mùi tử khí rờn rợn và tiếng khóc người chết, ta sẽ rùng mình nghĩ về sự sống, cái chết, và đường biên giới mong manh của nó. Ta sẽ nghĩ về cái hạnh phúc trong tột cùng khốn khổ của đồng bào mình trước đây.

 

Và tới đây, có thể rất nhiều vấn đề tinh thần của ta lập tức được hóa giải. Có thể ta nghĩ rằng mình đang rất đau khổ, rồi cứ thế phóng đại nỗi đau khổ, thảm họa hóa tất cả những gì diễn ra xung quanh. Không! Văn học nói với ta rằng, trong kiếp người tàn tạ, ta không phải là người khổ nhất như mình vẫn tưởng đâu. Phong phú hóa đời sống tinh thần giúp ta đối diện và giải quyết vấn đề của mình một cách khôn ngoan, bình tĩnh hơn. Vì thế chăng mà những đứa trẻ sớm được làm quen với văn chương, lớn lên với văn chương luôn có thể (chỉ là có thể thôi nhé, vì không ai dám chắc điều gì) trở thành những con người giàu nội lực hơn so với những đứa trẻ chỉ có iPhone, iPad?

 

Có một nhà thơ nọ, khi đối diện với giai đoạn bi kịch nhất của đời người đã từng nói: Có những lúc tôi vịn câu thơ mà đứng dậy. Thật may cho ông, vì những lúc đó, ông đã có thơ để vịn vào. Như vậy, văn chương không chỉ thỏa mãn cái biết, không chỉ tập rượt năng lực rung cảm, mà còn có chức năng cứu rỗi con người.

 

Để tránh mọi tranh cãi không đáng có, tôi muốn nói thêm, chức năng này không phổ cập. Tức là nó chỉ có thể cứu rỗi những người thực sự rung cảm với nó, biết tựa vào nó và có năng lực để tựa vào nó. Những người không có năng lực này sẽ không thấy bất cứ sự cứu rỗi nào, dù có thể dùng cả cuộc đời để sống với văn chương.

 

Bây giờ tôi sẽ kể về một trải nghiệm của mình khi đọc tác phẩm văn chương, cụ thể là các tác phẩm của Bảo Ninh. Do yêu cầu của giảng viên mà sinh viên Đại học năm thứ hai, tôi phải đọc tiểu thuyết Nỗi buồn chiến tranh, và từ đó đã đọc lại tác phẩm này hai lần. Với tôi, cho đến tận bây giờ, Nỗi buồn chiến tranh vẫn là một tác phẩm đầy ám ảnh. Nhưng rất lạ là khi chuyển sang đọc truyện ngắn Bảo Ninh thì tôi đọc không vào. Suốt nhiều năm qua tôi để tập truyện ngắn Bảo Ninh ở một góc xa lắc trên giá sách, nơi khó lấy nhất. Tôi xác định, sẽ không trở lại với truyện ngắn Bảo Ninh thêm bất cứ lần nào. Nếu là một người trẻ, đọc những dòng này có thể bạn sẽ bất ngờ lắm. Nhưng sự thật là, có những tác giả kinh điển, được rất nhiều khán giả văn chương hâm mộ, nhưng đọc tác phẩm của họ, bạn vẫn thấy không phù hợp. Không sao cả. Đừng yêu một nhà văn vì người khác yêu nhà văn ấy, kể cả ông ta/bà ta là tác giả Nobel. Bạn chỉ nên yêu một nhà văn từ những rung cảm trong sáng (nếu có) của bạn, và cứ trung thực với trải nghiệm của mình. Văn chương suy cho cùng là những trải nghiệm cá nhân!

 

Trở lại với tập truyện ngắn Bảo Ninh, mới đây lũ trẻ nhà tôi lục lọi giá sách, và chẳng hiểu thế nào lại ném tập truyện này trên bàn nước. Thế là tôi thử bước qua định kiến của mình, mở ra đọc lại. Lạ lùng sao, tôi lại thấy rung cảm ghê gớm với một Hà Nội u hoài, một Hà Nội bàng bạc, một Hà Nội với những phận người bao cấp vừa đẹp đẽ, vừa cô đơn, vừa khốn khổ, vừa tinh ma, vừa cao thượng, vừa đạo đức giả... trong những trang văn này. Cũng từ những trang văn này, lần đầu tiên tôi thực sự nhận ra Bảo Ninh đã kỹ lưỡng và cao tay như thế nào trong việc tổ chức từng câu văn trong một đoạn văn, và từng chữ, từng từ trong một câu văn.

 

Vậy tại sao trước đây mình lại không thích những trang văn này?

 

Truy vấn câu hỏi này tôi nhận ra trước đây, mình đã đọc những dòng này bằng một con người khác - ồn ã, vội vàng, đầy mong cầu; bây giờ, bằng một cách nào đó, không chủ ý, mình lại đọc nó bằng một con người khác - tĩnh lặng và thản nhiên. Như thế một trải nghiệm văn chương đã giúp tôi nhìn ra những góc rất khác nhau của chính mình. Đây có thể lại là một chức năng nữa của văn chương, đó là nó có thể giúp ta hiểu chính ta hơn. Thật đấy, đôi khi ta cứ nghĩ mình hiểu mình lắm rồi. Nhưng trải nghiệm văn chương và những phút loé sáng từ trải nghiệm đó sẽ giúp ta nhận ra sự thật không phải như vậy. Hoá ra ta cũng chẳng hiểu mình lắm đâu.

 

Đào sâu vào văn học tưởng chừng là đào sâu vào những trang viết ở ngoài mình, những cuộc đời ở ngoài mình, những thế giới ở ngoài mình, nhưng thực ra nó đồng thời cũng là quá trình đào sâu vào chính mình. Nói một cách thô thiển nhưng dễ hiểu thì văn chương là một công cụ trong khá nhiều công cụ giúp ta khám phá ra những góc bí ẩn của chính ta.

 

Mới đây tôi đã tổ chức một series đặc biệt có tên Đọc lại Truyện Kiều trên kênh Youtube Diễn giả Phan Đăng cùng Tiến sĩ, nhà hoạt động văn hoá Bùi Trân Phượng. Rất nhiều khán giả đã nhắn tin cảm ơn tôi về series này, rằng nhờ Series này mà họ đã nhìn rất khác về Truyện Kiều. Tôi trả lời rất trung thực: Tôi đã thuyết phục TS Bùi Trân Phượng giúp mình làm Series này trước tiên vì chính tôi, chứ không phải vì khán giả đâu. Thực sự là vì chính tôi, bởi cứ mỗi giai đoạn trong cuộc đời, đọc lại Truyện Kiều, tôi lại khám phá ra một giá trị rất khác.

 

Ví dụ như trước đây, tôi chẳng thích gì cô Kiều. Cô giáo dạy văn càng tô vẽ cô Kiều, càng dẫn luận những lời phê bình văn học này nọ để ca ngợi cô Kiều, tôi càng không thích. Nhưng vài năm trước, trong một đêm mất ngủ, tình cờ chạm vào tâm trạng của cô Kiều: Khi tỉnh rượu lúc tàn canh/ Giật mình mình lại thương mình xót xa thì bỗng nhiên tôi lại thấy mình trong cô Kiều. Tôi cảm thấy được chia sẻ, được đồng cảm, được nương tựa. Thế là tôi đọc lại một mạch. Đó hoàn toàn là những trải nghiệm rất cá nhân, và việc mời TS Bùi Trân Phượng phân tích lại Truyện Kiều dưới góc nhìn rất cởi mở của cô cũng xuất phát từ những mong mỏi rất cá nhân của tôi.

 

Chẳng sao cả, văn chương cho phép chúng ta cá nhân như thế. Hãy cứ trung thực với những trải nghiệm cá nhân như thế, thay vì ảo tưởng, ảo giác, và quàng vào mình quá nhiều thứ giá trị đao to búa lớn.

 

Ngay cả bài viết này cũng xuất phát từ mục đích cá nhân, vì tôi rất muốn một buổi sáng đầu tuần ngồi cà phê một mình và viết về những tiếng nói văn chương xuất hiện trong đầu mình gần đây. Tôi viết hoàn toàn cho tôi, dựa trên trải nghiệm của tôi, chứ tuyệt đối không có ý đồ ca tụng những vẻ đẹp, những chức năng này nọ của văn chương, càng không có mong muốn thuyết phục những người trẻ tìm đến văn chương.

 

Tôi chẳng thuyết phục ai cả. Tôi viết để cho mình.

 

Biết ơn bạn đã đọc, đã sống với những trải nghiệm cá nhân của một người tự nhận là đến tận lúc này vẫn giữ trong mình một tình yêu cùng thói quen thưởng thức văn chương đều đặn.
 

Theo PHAN ĐĂNG / VIETNAMTODAY